به گزارش حیات، تابستان در نیمی از ایران، فصل تشنگی، تبخیر، و زمین‌های ترک‌خورده است. در چنین اقلیمی که هر قطره باران ارزشمند به‌شمار می‌رود، بارش‌های مونسونی از جنوب‌شرقی کشور سر برمی‌آورند؛ پدیده‌ای اقلیمی با پیشینه‌ای کهن اما چهره‌ای تازه و گاه خشن، که هر سال از خرداد تا شهریور خود را بر سواحل مکران، ارتفاعات جنوب کرمان، دشت‌های بلوچستان و حتی شرق هرمزگان می‌افکند.

باران‌های مونسونی، برخلاف بارش‌های ملایم و گسترده فصل‌های سرد، با خصلتی طغیانی، موضعی، پرحجم و ناگهانی می‌بارند. این ویژگی، آن‌ها را از برکت‌های آرامش‌بخش، به بحران‌هایی بی‌مقدمه تبدیل کرده است. بارشی که در عرض چند ساعت، می‌تواند خاک‌های سست را جابه‌جا، جاده‌ها را قطع، خانه‌های گِلی را تخریب و روان‌آب‌ها را به سیلابی مرگبار بدل کند.

در سال‌های اخیر، تغییرات اقلیمی، گرم شدن سطح آب‌های دریای عرب و شدت گرفتن الگوهای تبخیر در فلات مرکزی ایران، به پیچیده‌تر شدن مونسون‌ها دامن زده‌اند. پدیده‌ای که پیش‌تر فقط در جنوب‌شرقی ایران محسوس بود، حالا دامنه خود را به استان‌های مرکزی و حتی خراسان جنوبی نیز گسترش داده است.

بر اساس مشاهدات میدانی، گزارش‌های سازمان هواشناسی و اخطارهای مکرر مدیریت بحران، بسیاری از مناطق جنوب‌شرق کشور به‌ویژه استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و جنوب کرمان، امسال نیز در صف اول مواجهه با این بارش‌های سنگین و سیلابی قرار دارند. آن‌هم در شرایطی که در بسیاری از این مناطق، زیرساخت‌های زهکشی، هشدار سریع، مدیریت آب‌های سطحی، و آموزش عمومی بسیار ضعیف، پراکنده و ناکارآمد هستند.

پرسش کلیدی آن است که آیا کشور توانسته پس از سال‌ها تجربه خسارات مکرر ناشی از مونسون، به سطحی از تاب‌آوری اقلیمی و زیرساختی برسد؟ آیا دستگاه‌های مسئول، همگام با شدت گرفتن این پدیده، راهکارهای مؤثر و بومی را طراحی و اجرایی کرده‌اند؟ و آیا مردم ساکن در پهنه‌های پرخطر، به درک مناسبی از این تهدید و لزوم آمادگی رسیده‌اند؟

این گزارش می‌کوشد با بررسی الگوهای اخیر بارش‌های مونسونی، تحلیل پیامدهای اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی آن، معرفی استان‌ها و نقاط بحرانی، و ارائه راهکارهای پیشنهادی برای کاهش خسارات، تصویری واقع‌گرایانه از یکی از مهم‌ترین بحران‌های فصلی ایران ارائه دهد؛ بحرانی که با تدبیر، به نعمت و با غفلت، به فاجعه بدل می‌شود.

برکت ناپایدار یا فاجعه خاموش؟

با آغاز تابستان، نفس ایران به‌ویژه در نیمه جنوبی، به شماره می‌افتد. اما درست در همین ایام، یکی از پدیده‌های اقلیمی کم‌نظیر با چهره‌ای دوگانه از راه می‌رسد: بارش‌های موسمی یا «مونسون». پدیده‌ای که در دهه‌های اخیر، با شدت و پراکندگی بیشتری در نواحی جنوب، جنوب‌شرق و شرق کشور ظاهر می‌شود و در کنار اندک بارش‌هایی که به سفره‌های آب زیرزمینی و مراتع تشنه جانی دوباره می‌بخشد، بارها منشأ سیلاب، رانش زمین، تخریب زیرساخت‌ها و تلفات جانی و مالی گسترده شده است.

ماهیت بارش‌های مونسونی و چرخش الگوی اقلیم

بارش‌های مونسونی که از خردادماه تا شهریور ادامه دارند، عمدتاً ناشی از نفوذ رطوبت اقیانوس هند و دریای عرب به فلات ایران، همراه با گرم شدن شدید خشکی‌هاست. این سامانه‌ها که از شبه‌قاره هند آغاز می‌شوند، با گذر از پاکستان به نواحی جنوب‌شرقی ایران می‌رسند. تفاوت بارز این نوع بارش با الگوهای متعارف زمستانی در ایران، رگباری‌، ناگهانی‌ و بسیار متمرکز بودن آن‌هاست.

در سال‌های اخیر، با گرم‌تر شدن آب‌های جنوبی ایران و همچنین تضعیف پوشش گیاهی در استان‌های مرزی جنوب‌شرقی، بارش‌های مونسونی تبدیل به تهدیدی چندوجهی شده‌اند که از سیلاب‌های ویرانگر تا هجوم ملخ‌های مهاجر و گسترش بیماری‌های ناشی از رطوبت را در پی داشته‌اند.

کدام استان‌ها در معرض خطرند؟

براساس داده‌های سازمان هواشناسی، پژوهشکده اقلیم‌شناسی و گزارش‌های مدیریت بحران کشور، استان‌های زیر در برابر بارش‌های مونسونی آسیب‌پذیرترند:

1. سیستان و بلوچستان:بیشترین تأثیر از سامانه‌های مونسونی در نواحی جنوبی استان (چابهار، کنارک، نیک‌شهر، سرباز).آسیب‌پذیری شدید به‌دلیل ضعف زیرساختی، بافت‌های فرسوده شهری و سکونت‌گاه‌های غیررسمی. خطر بالای رانش زمین و پر شدن مسیل‌ها و رودخانه‌های فصلی.

2. هرمزگان:بارش‌های ناگهانی در مناطق ساحلی مانند جاسک، میناب و بندرلنگه می‌تواند خسارات بالایی ایجاد کند. نزدیکی به دریا، خطر طغیان رودخانه‌های فصلی و جاری‌شدن سیلاب شهری را افزایش می‌دهد.

3. کرمان (جنوب و شرق استان): به‌ویژه شهرستان‌های قلعه‌گنج، رودبار جنوب، کهنوج، فاریاب و منوجان. تخریب جاده‌ها، خطوط برق و قطع ارتباط با روستاها از تبعات رایج بارش‌های مونسونی است.

4. بخشی از خراسان جنوبی و خراسان رضوی: با وجود اینکه اثرات مونسون در این مناطق کمتر است، اما در سال‌های اخیر شاهد نفوذ جبهه‌های بارشی به شهرستان‌هایی مانند نهبندان، درمیان و تایباد بوده‌ایم.

پیامدهای بارش‌های مونسونی

سیلاب و تخریب زیرساخت: سیلاب در این مناطق اغلب بدون هشدار قبلی رخ می‌دهد و با توجه به محدود بودن پوشش گیاهی، سرعت روان‌آب‌ها بالا و قدرت تخریبی شدید است. راه‌ها، پل‌ها، شبکه برق و مخابرات در معرض قطع یا آسیب جدی قرار می‌گیرند.

خسارات جانی:بیشتر جان‌باختگان، از جمله کودکان، مربوط به گرفتار شدن در سیلاب، سقوط در کانال‌های آب یا برخورد با جریان‌های برق در مناطق آب‌گرفته هستند.

گسترش بیماری‌ها: افزایش رطوبت، شیوع بیماری‌هایی همچون مالاریا، سالک، اسهال‌های ویروسی و بیماری‌های پوستی را به همراه دارد. ضعف زیرساخت‌های بهداشتی در این مناطق، موضوع را پیچیده‌تر می‌کند.

خسارت به دام و کشاورزی: زمین‌های زراعی شسته می‌شوند، محصولات در آستانه برداشت از بین می‌روند و دام‌ها در مسیر سیلاب یا به‌دلیل شیوع بیماری تلف می‌شوند.

هجوم ملخ‌های صحرایی: یکی از تبعات مهم پسامونسون، ایجاد شرایط رطوبتی مطلوب برای تخم‌گذاری ملخ‌های مهاجر در جنوب‌شرق کشور است که می‌تواند امنیت غذایی را تهدید کند.

راهبردهای مقابله و کاهش آسیب‌ها

آماده‌سازی زیرساختی و مهندسی رودخانه‌ها:لایروبی رودخانه‌های فصلی، احداث سیل‌بند، اصلاح آبراهه‌های روستایی و تقویت سازه‌های آبخیزداری از جمله اقدامات بلندمدت موثرند.

سامانه‌های هشدار سریع (EWS):راه‌اندازی سامانه‌های پیامک هشدار سریع هواشناسی به زبان‌های بومی، افزایش دقت پیش‌بینی‌ها و نصب آژیرهای محلی در روستاها می‌تواند از تلفات جانی بکاهد.

توسعه آمایش سرزمینی و جانمایی ایمن سکونت‌گاه‌ها:ممنوعیت ساخت‌وساز در حریم مسیل‌ها، انتقال سکونت‌گاه‌های آسیب‌پذیر و نوسازی بافت‌های فرسوده باید در دستور کار دولت قرار گیرد.

آموزش همگانی و تاب‌آوری اجتماعی: برگزاری دوره‌های آموزشی برای مردم محلی، دهیاران و دانش‌آموزان درباره رفتار در برابر سیلاب، استفاده از کیف نجات، تخلیه اضطراری و کمک‌های اولیه بسیار حیاتی است.

استقرار نیروهای امدادی پیش از بحران: در استان‌های درگیر، باید از قبل نیروهای امداد و تجهیزات سبک در مراکز بحرانی مستقر شوند تا واکنش اولیه با تأخیر مواجه نشود.

مدیریت روان‌آب و تغذیه سفره‌های زیرزمینی:اجرای طرح‌های جمع‌آوری و هدایت آب باران در مناطق خشک، به حفظ منابع آب کمک کرده و از فرسایش خاک می‌کاهد.

بارش یا بحران؟

بارش‌های مونسونی اگرچه در نگاه اول نعمتی طبیعی برای مناطق کم‌بارش ایران به‌نظر می‌رسند، اما در غیاب آمادگی زیرساختی و فرهنگی، می‌توانند به بحرانی مرگبار بدل شوند. آینده جنوب‌شرقی ایران، نه با مهار باران، بلکه با مهار غافلگیری، سوءمدیریت و ضعف پیش‌بینی رقم می‌خورد.

در شرایطی که تغییرات اقلیمی، شدت این بارش‌ها را بیشتر و الگوهای آن را نامنظم‌تر کرده، ایران ناگزیر است گامی بلندتر از پیش روی بگذارد؛ از نگاه کوتاه‌مدت به بارش، به راهبردی بلندمدت برای تاب‌آوری.

منبع؛ تسنیم